Sarkoidoza należy do grupy chorób układu immunologicznego o nieznanej przyczynie. Wykrycie jest często trudne ze względu na specyficzne objawy. W chorobie dochodzi to tworzenia skupisk komórek tzw. ziarniaków i to one są podstawą do rozpoznania sarkoidozy. Leczenie sarkoidozy można skutecznie wspomagać za pomocą zbilansowanej diety uwzględniającej indywidualne potrzeby.
Spis treści
Sarkoidoza - jakich narządów dotyczy?
Sarkoidoza - przyczyny
Przyczyny rozwoju sarkoidozy nie są znane. Dane naukowe wyróżniają kilka potencjalnych przyczyn powstawania choroby, ale żadna z nich nie może być brana za podstawę etiologii. Mówi się o hipotezach takich jak:
- częste i długotrwałe narażenie na różne antygeny np. w pracy rolników, hodowców zwierząt, chemików, nauczycieli, lekarzy i pielęgniarek
- występowanie sarkoidozy może być związane z prątkami gruźlicy
Sarkoidoza - jakich narządów dotyczy?
Sarkoidoza atakuje głównie płuca i węzły chłonne. Przyczyną jest bogate utkanie limfatyczne tych narządów. Oprócz wyżej wymienionych sarkoidoza może też zająć wątrobę, skórę, oczy, serce, układ nerwowy, kości i ślinianki. Objawy jakie towarzyszą chorobie są zależne od narządu, którego dotyczy choroba.
Sarkoidoza - objawy
U niektórych chorych objawy sarkoidozy są ogólne i nie dotyczą konkretnego narządu. Objawami ogólnymi są: osłabienie, zmęczenie w środku dnia bez powodu, zmniejszony apetyt, zaburzenia masy ciała (zarówno utrata jak i przybieranie na wadze), stan podgorączkowy, a w niektórych przypadkach wysoka temperatura ciała sięgająca nawet 40 stopni C.
W przypadku znacznego zajęcia narządu dochodzi do powstawania objawów typowo związanych z dotyczącym narządem:
-
Płuca - kaszel, duszności, ból w klatce piersiowej
-
Węzły chłonne - powiększenie węzłów chłonnych
-
Wątroba - wyraźne powiększenie narządu
-
Skóra - spore i bolesne zaczerwienienia poniżej kolan
-
Oczy - częstsza stany zapalne oczu
-
Serce - uczucie nieprawidłowej pracy serca, kołatania, duszność, obrzęki
-
Układ nerwowy - ból głowy, nudności, wymioty
-
Kości - ból stawów i kości
-
Ślinianki - bolesne powiększenie gruczołu
Sarkoidoza - rozpoznanie
Sarkoidoza może występować w 2 postaciach:
- ostrej, która w ok. 80% przypadków ustępuje samoistnie
- przewlekłej, z którą należy liczyć się do końca życia
Wyniki badań laboratoryjnych mogą wskazywać na różne odejścia od norm i najczęściej są to:
- leukopenia - niski poziom leukocytów,
- hiperkalcemia - wysokie stężenie wapnia,
- niedokrwistość - niski poziom hemoglobiny albo spadek zdolności krwi do przenoszenia tlenu,
- hipergammaglobulinemia - stan zwiększonego stężenia białka całkowitego w osoczu krwi,
- hiperkalciuria - zwiększone wydalanie wapnia z moczem,
- wzrost aktywności konwertazy angiotensyny we krwi.
Powyższe odchylenia stanowią podstawę do dalszych badań w kierunku sarkoidozy. Kolejne etapy diagnozy opierają się na badaniach obrazowych i biopsji zajętych narządów, co ostatecznie prowadzi do potwierdzenia diagnozy lub jej odrzucenia.
Sarkoidoza występuje w czterech stadiach:
- stadium I – powiększenie węzłów chłonnych wnęk i śródpiersia, bez widocznych zmian w miąższu płuc,
- stadium II – powiększenie węzłów chłonnych oraz występowanie rozsiewów drobnoguzkowych w miąższu płuc,
- stadium III – rozsiew drobnoguzkowy w miąższu, przy braku powiększenia węzłów chłonnych,
- stadium IV – zwłóknienie miąższu płuc i zmiany rozedmowe (wygląd plastra miodu lub plastra sera z dziurami).
Badania wykonuje się również za pomocą:
- tomografii komputerowej klatki piersiowej, która może ujawnić rozsiew drobnoguzkowy w miąższu płuc i powiększenie węzłów chłonnych wnęk i śródpiersia,
- rezonansu magnetycznego, który pozwala ocenić zajęcie innych narządów, głównie ośrodkowego układu nerwowego i serca,
- USG jamy brzusznej, służące do oceny wątroby, śledziony i układu moczowego,
- EKG – pomocne w ocenie ewentualnych arytmii,
- badania okulistycznego,
- badania płynu mózgowo-rdzeniowego, które pomaga wykryć limfocytozę i wzrost poziomu białka w przypadku zajęcia ośrodkowego układu nerwowego,
- odczynu tubrkulinowego, dzięki któremu można wykluczyć zakażenie prątkami gruźlicy.
Sarkoidoza - leczenie
Sposób i długość leczenia są zależne od stadium zdiagnozowanej sarkoidozy:
- pacjenci z I stopniem w 80% przypadków nie muszą wprowadzać leczenia, a choroba ustępuje samoistnie w ciągu około dwóch lat od rozpoznania,
- pacjetnci z II stopniem w 60% przypadków mogą liczyć się z samoistnym ustąpieniem choroby,
- pacjentci z III stopniem w 10-20% przypadków mogą liczyć się z samoistnym ustąpieniem choroby,
- pacjenci z IV stopniem muszą liczyć się z występowaniem choroby przewlekle.
Wysoki stopień ustępowania choroby w I i II stadium pozwala pacjentom na niewprowadzanie leczenia. Wyjątkiem jest występowanie objawów w II stadium, które wskazują na postępowanie choroby (progresja zmian w badaniach obrazowych, nasilone problemy z oddychaniem, zajęcie kolejnych narządów, wystąpienie hiperkalcemii). Leczenie obejmuje także pacjentów wykazujących III i IV stadium choroby.
Leczenie sarkoidozy obejmuje:
- glikokortykosteroidy (np. Encorton),
- glikokortykosteroidy podawane miejscowo (np. krople do oka oraz wziewne),
- leki immunosupresyjne (np. metotreksat, azatiopryna, leflunomid, mykofenolan mofetylu lub przeciwciała anty-TNF α)
Leczenie trwa zazwyczaj 1 rok. Niezależnie od stopnia sarkoidozy i stosowanego leczenia zawsze należy wspomagać się odpowiednią dietą.
Sarkoidoza - dieta
Przeciwzapalna, odżywcza i odpowiednio zbilansowana dieta pomaga pacjentom z sarkoidozą w zmniejszeniu objawów ogólnych oraz objawów wynikających z zajętego narządu. Poprawa nawyków żywieniowych polepsza samopoczucie, zwiększa zasoby energii i pozwala cieszyć się lepszą jakością życia niezależnie od stopnia zdiagnozowanej sarkoidozy. Przy stosowaniu sterydów odpowiednia dieta pomaga w niwelowaniu skutków ubocznych sterydoterapii, czyli pomaga kontrolować masę ciała i zapobiegać rozwojowi cukrzycy. Każdy pacjent z sarkoidozą powinien wiedzieć jaka żywność będzie wspomagać jego stan zdrowia.
Masa ciała
Objawem choroby może być brak apetytu i utrata masy ciała. W przypadku niedowagi należy wprowadzić dietę z nadwyżką kaloryczną, która przyczyni się do zwiększenia BMI. Warto dążyć do BMI o wartości pomiędzy 18,5–24,9 (kg/m2).
Sarkoidoza może także przyczyniać się do nabierania niechcianej masy ciała zwłaszcza przy utrodnionym podejmowaniu aktywności fizycznej lub leczeniu kortykosteroidami. Kiedy wraz z sarkoidozą występuje nadwagą lub otyłością należy wprowadzić dietę z deficytem kalorycznym, dążąc do prawidłowego BMI, czyli pomiędzy 18,5–24,9 (kg/m2).
Osiągnięcie i utrzymanie prawidłowej masy ciała jest bardzo istotne z punktu widzenia osoby chorej. Nieprawidłowa masa ciała to dodatkowe obciążenie dla organizmu. Przy zbyt niskiej masie ciała może dochodzić do niedożywienia, a przy zbyt wysokiej mogą nasilać się stany zapalne. Właśnie dlatego w pierwszej kolejności warto zadbać po prostu o ilość spożywanego jedzenia i monitorować kaloryczność swojej diety. Nie wiesz jak ustalić i monitorować kalorie? Oddaj to w ręce dietetyka i podejmij współpracę indywidualną!
Często współistniejące nietolerancje pokarmowe
Pacjenci z sarkoidozą mają większe ryzyko występowania nietolerancji pokarmowych i należą do nich jajka, mleko oraz orzechy. Istotne jest aby samodzielnie przetestować jakie grupy pokarmów są gorzej tolerowane. Objawami nietolerancji pokarmowej są najczęściej:
- zaburzenia w funkcjonowaniu przewodu pokarmowego - bóle brzucha, wzdęcia, zaparcia, biegunki, uczucie sytości/przepełnienia
- zmiany skórne,
- bóle głowy,
- osłabienie,
- bóle w okolicach stawów.
Jeśli, któreś z tych objawów obserwuje się po spożyciu konkretnego produktu to prawdopodobne jest, że organizm w ten sposób manifestuje nietolerancję pokarmową. Warto wiedzieć, że wspomniane nietolerancje pokarmowe (jajka, mleko, orzechy) mają zwiększone ryzyko występowania u pacjentów z sarkoidozą, ale nie oznacza to, że każdy chory powinien wykluczać te produkty bez zrobienia samodzielnych testów. Jako dietetyk klinicznych z wieloletnim doświadczeniem w prowadzeniu pacjentów jestem zwolennikiem samodzielnego sprawdzania reakcji na konkretne produkty, zamiast wydawania pieniędzy na badania nietoleracji pokarmowych w laboratorium. Te badania są często bardzo drogie i nieskuteczne.
Ryby
Tłuste ryby to podstawowe źródło kwasów tłuszczowych omega-3, które wykazują przeciwzapalne właściwości. Spożywane ryby powinny być przygotowywane samodzielnie tzn. – zakup surowej ryby, samodzielnie przyprawienie i np. samodzielne upieczenie w piekarniku. Jeśli nie występują przewwskazania do jedzenia ryb (głównie hiperkalcemia) to zalecaną tygodniową ilością tłustej ryby jest ok. 200g. Ograniczać należy ryby wędzone i marynowane w słonych przyprawach. W przypadku występującej hiperkalcemii należy ostrożnie podchodzić do jedzenia ryb bo są one źródłem witaminy D, która ma bezpośredni związek ze wzrostem stężenia wapnia we krwi - w skrócie: nadmiar ryb może nasilać hiperkalcemię. Masz zdiagnozowaną sarkoidozę wraz z hiperkalcemią? Nie planuj diety na oślep bo to niebezpieczne. Skorzystaj z pomocy dietetyka, który się w tym specjalizuje!
Obróbka termiczna
Jeśli pacjent z sarkoidozą obserwuje objawy ze strony przewodu pokarmowego to warto ograniczyć "twarde" obróbki termiczne na rzecz "miękkich". Ograniczeniom podlega wtedy smażenie, grillowanie, pieczenie bez przykrycia. W zastępstwie tego należy wprowadzić gotowanie w wodzie, gotowanie na parze, pieczenie pod przykryciem. Pacjenci, którzy nie mają problemów żołądkowo-jelitowych po posiłkach smażonych na niewielkiej ilości tłuszczu nie są zobowiązani do przerzucania się na gotowanie na parze, choć jest to uznawane za ogólnie zdrowszą obróbkę termiczną, która pozwala na zachowanie większej odżywczości produktów. Jako dietetyk z racjonalnym podejściem do żywienienia, który przygotował już ponad 1000 indywidualnych diet uważam, że najważniejsze jest zaplanowanie diety, która będzie łatwa w długoterminowym utrzymaniu, a większość osób zdecydowanie bardziej woli smażyć na patelni i piec w piekarniku niż gotować w wodzie lub na parze. Przy sarkoidozie czynnik obróbki termicznej nie jest aż tak ważby aby planować wokół niego cały plan dietetyczny.
Warzywa
W każdym wytrawnym posiłku powinny pojawić się warzywa. Pacjenci z sarkoidozą mogą częściej wykazywać negatywne reakcje po spożyciu niektórych warzyw (np. strączki - ciecierzyca i fasola, psiankowate - pomidor i ziemniaki), ale nie jest to reguła. Większość pacjentów z sarkoidozą dobrze toleruje wszystkie warzywa. Najlepszym rozwiązaniem dla pacjenta z sarkoidozą będzie jedzenie tych warzyw, które najbardziej się lubi. Gdybym jako dietetyk, który przeprowadził dziesiątki pacjentów z sarkoidozą, miał podać jaka grupa warzyw jest warta największej uwagi to wskazałbym warzywa liściaste tj. sałata, szpinak, rukola, roszponka. Są źródłem błonnika, antyoksydantów i witaminy K. Ten komplet wartości jest dla wielu pacjentów idealny.
Pacjenci z sarkoidozą i współistniejącymi chorobami przewodu pokarmowego np. refluks mogą mieć problemy żołądkowo-jelitowe po spożyciu surowych warzyw. Wtedy warto przerzucić się na wcześniejsze gotowanie ich na parze, pieczenie pod przykryciem i obieranie niektórych warzyw ze skórki w celu ograniczenia błonnika pokarmowego, który może podrażniać ściany błony śluzowej jelit.
Owoce
W przypadku występowania zmniejszonego apetytu jednym z najlepszych rozwiązań jest zwiększenie ilości spożywanych owoców (także w formie płynnej, czyli soków, szejków, koktajli). Owoce mają podobną odżywczość do warzyw, ale są gęstsze kalorycznie, przez co łatwiej jest spełnić dzięki nim zapotrzebowanie kaloryczne - w skrócie: owoce lepiej nabijają kalorie i łatwiej się przybiera na masie.
Owoce są również świetnym uzupełnieniem diety u pacjentów, którzy nie mają potrzeby przybierania na masie. Nadal są świetnym źródłem wartości odżywczych i pozytywnie wpływają na stan zdrowia, ale warto mieć na uwadze, że np. 1 banan ma 100-150 kcal, a ta wartość nie jest bez znaczenia, gdy celem jest redukcja masy ciała.
Cukier i fastfoody
Podstawową zasadą prowadzenia odżywczej diety jest zrobienia więcej miejsca na posiłki odżywcze, które przygotowuje się samodzielnie. Ograniczenie spożycia cukru i żywności wysoko przetworzonej to najlepsze co można zrobić żeby szybko polepszyć odżywczość swojej diety. Ograniczeniom podlega: cukier, miód, syrop klonowy, fast foody, słodycze i słone przekąski. Zastępcą cukru, miodu i syropu może być erytrytol lub syrop z agawy. Możesz przeczytać mój detaliczny artykuł o zastępcach cukru klikając TUTAJ.
Tłuste mięso i nabiał
Tłuszcz zwierzęcy wykazuje zdolności prozapalne jeśli jest spożywany w nadmiarze. Warto ograniczyć częstotliwość spożywania mięsa czerwonego, wprowadzając częściej chude mięso drobiowe. Należy także ograniczyć tłusty nabiał (np. sery pleśniowe) na rzecz chudego nabiału (np. sera twarogowego). Jako dietetyk kliniczny zajmujący się również pacjentami z problemami sercowo-naczyniowymi często doradzam również ograniczenie spożywania masła na rzecz innych źródeł tłuszczu np. oliwy z oliwej, hummusu, awokado czy orzechów. Masło jest albowiem źródłem tłuszczu zwierzęcego.
Antyoksydanty
Spożycie przeciwutelniaczy jest bardzo istotne pod względem redukowania stanu zapalnego w zajętym organie. Przeciwutleniacze znajdują się głównie w warzywach i owocach, zwłaszcza owocach jagodowych, zielonych warzywach liściastych, awokado i w przyprawach (np. w imbirze i kurkumie). Między innymi przez potrzebę zwiększenia ilości antyoksydantów w diecie zaleca się jedzenie jak najbardziej różnorodne. Dzięki temu, że codziennie je się coś innego występuje większe prawdopodobieństwo, że w diecie nie zabraknie przeciwzapalnych antyoksydantów.
Wapń
Wapń, hiperkalcemia i tożsame z tym witamina D oraz przebywanie na słońcu to prawdopodobnie najczęściej poruszane tematy przez pacjentów z sarkoidozą zarówno w gabinecie lakarskim, jak i podczas konsulstacji lub współpracy z dietetykiem. Jest to bardzo uzasadnione bo aż u 10% pacjentów z sarkoidozą współwystępuje hiperkalcemia, czyli nadmiar wapnia w organizmie, który MUSI BYĆ uwzględniany w procesie leczenia i ustalania diety.
Przy sarkoidozie ze współistniejącą hiperkalcemią istotne jest ograniczenie spożycia produktów bogatych w wapń, czyli nabiału, pełnoziarnistych produktów zbożowych, sezamu i warzyw strączkowych (ale głównie nabiału). Zamiast nich należy spożywać produkty bogate w fosfor, które pomagają w wydalaniu wapnia z organizmu. Należy także ograniczyć picie wody mineralnej, która jest bogata w wapń, zastępując ją wodą o niskiej zawartości wapnia. Idealnym rozwiązaniem jest przerzucenie się na picie wody Magensii, która zawiera tylko 37 mg wapnia na 1 L wody. To aż 5,5x mniej wapnia niż w Muszyniance.
Ograniczenie wapnia w diecie warto kontynuować do uzyskania prawidłowego stężenia wapnia na wynikach badań. Skutecznym jest dokładne monitorowanie ilości wapnia w diecie w celu ustalenia podaży, która przyczynia się do uzyskania i utrzymania prawidłowego stężenia wapnia w organizmie. Z doświadczenia mogę powiedzieć, że takie monitorowanie wapnia w diecie jest możliwe tylko podczas współpracy z dietetykiem. Nie sposób jest samodzielnie zliczać wapnia z etykiet. Dietetyk ma do tego specjalny program, w którym dane z etykiet są już wprowadzone do systemu.
Uwaga! Zbyt długie ograniczanie wapnia w diecie może mieć negatywny wpływ na zdrowie układu kostno-stawowego. Ograniczenia pokarmowe należy prowadzić pod kontrolą dietetyka. Współpracuj indywidualnie z dietetykiem od sarkoidozy i hiperkalcemii.
Witamina D3
Przy współistniejącej hiperkalcemii nie powinno się suplementować preparatów z witaminą D. Jeśli stężenie witaminy D i wapnia są wysokie to obowiązkowym może okazać się również ograniczenia witaminy D z diety. Dokonuje się tego poprzez ograniczenie spożycia ryb, niektórych tłuszczy roślinnych, wątróbki.
Należy pamiętać, że zbyt niskie stężenie witaminy D we krwi będzie przyczyniać się do nasilenia objawów np. zmęczenia, niechęci do pracy i rozkojarzenia. Dlatego istotne jest ciągłe monitorowania wyników badań i wprowadzanie potrzebnych zmian w leczeniu lub w diecie.
Pacjenci z sarkoidozą nawet bez hiperkalcemii NIGDY nie powinni samodzielnie wprowadzać suplementacji witaminą D ze względu na zwiększone ryzyko rozwoju hiperkalcemii. Przy zaobserwowaniu objawów niedoboru witaminy D należy zgłosić się do lekarza i omówić temat ewentualnej suplementacji witaminą D współnie. Nawet jako dietetyk kliniczny nigdy nie sugeruję włączenia suplementacji witaminą D u pacjentów z sarkoidozą. Koniecznym jest omówienie tego z lekarzem, który prowadzi dogłębną dokumentację medyczną pacjenta.
Sterydy
Sterydoterapia niesie za sobą dwa często występujące skutki uboczne:
- przybieranie na masie ciała
- zwiększanie ryzyka wystąpienia cukrzycy
Aby zapobiegać wymienionym skutkom ubocznym należy kontrolować kaloryczność diety i wprowadzać nawyki żywieniowe, które pomogą kontrolować apetyt oraz wprowadzić zalecenia diety przeciwcukrzycowej, która opiera się na odpowiednim komponowaniu posiłków i zwracania uwagi na ładunek glikemiczny potraw.
Podsumowanie
- Przyczyny rozwoju sarkoidozy nie są znane.
-
Sarkoidoza atakuje głównie płuca i węzły chłonne, ale również wątrobę, skórę, oczy, serce, układ nerwowy, kości i ślinianki.
-
Objawy ogólne choroby to osłabienie, zmęczenie, zmniejszony apetyt wtaz z zaburzeniami masy ciała i gorączka. Pozostałe objawy zależne są od narządu, który został zaatakowany przez chorobę.
-
Diagnostykę sarkoidozy rozpoczyna się od analizy wyników badań krwi, kolejne etapy diagnozy opierają się na badaniach obrazowych i biopsji zajętych narządów.
-
Sposób i długość leczenia są zależne od stadium zdiagnozowanej sarkoidozy. Stosowane leki to najczęściej glikokortykosteroidy i leki immunosupresyjne.
-
Docelowa dieta pacjetna z sarkoidozą powinna być przeciwzapalna, odżywcza i odpowiednio zbilansowana dieta.
- Odpowiednia dieta zmniejsza objawy, polepsza samopoczucie, zwiększa zasoby energii, polepsza jakość życia.
-
Elementy diety, o które musi dbać każdy pacjent z sarkoidozą: kontrolowanie masy ciała, dopasowanie diety do indywidualnych potrzeb, jedzenie optymalnej ilości ryby, jedzenie dużej ilości warzyw oraz owoców, ograniczanie fast foodów oraz cukru, dbanie o dużą ilość antyoksydantów, zwracanie uwagi na ilość wapnia i witaminy D (w kontekście hiperkalcemii) i zwracanie uwagi na oddzielne zalecenia dietetyczne podczas sterydoterapii.
Najczęściej zadawane pytania
-
Czy sarkoidoza jest uleczalna?
U większości pacjentów dochodzi do całkowitego wyzdrowienia po 2 latach od zachorowania. Najczęściej nie jest potrzebne żadnego rodzaju leczenie, w wielu przypadkach natomiast leczenie farmakologiczne i dietoterapia wspomaga remisję. U pozostałych pacjentów (20-30%) choroba jest postępująca i prowadzi do uszkodzenia narządów i zaburzenia ich funkcji.
-
Czy każdy chory z Sarkoidozą powinien stosować taka samą dietę?
Każdy chory wymaga indywidualnego podejścia ze względu na inny stan zdrowia, inne preferencje żywieniowe i inne grupy tolerowanych oraz nietolerowanych produktów. Jeszcze nigdy nie zdarzyło mi się przygotować podobnej diety dwum pacjentom z sarkoidozą. Dieta zawsze są inne bo tego wymagają indywidualne przypadki.
-
Czy każdy chory musi być na diecie ubogowapniowej?
Dieta z obniżoną zawartością wapnia jest uzasadnionym rozwiązaniem w przypadku występowania współistnijącej hiperkalcemii (nadmiaru wapnia). Jeśli badania nie wykazują podwyższonego poziomu wapnia, warto wprowadzić do jadłospisu produkty bogate w wapń. Przyczyni się to między innymi do poprawy stanu zdrowia kości.
-
Czy muszę rezygnować ze sportu przy Sarkoidozie?
Ograniczanie lub rezygnacja z regularnej aktywności fizycznej jest odradzana prawie we wszystkich przypadkach niezależnie od stanu zdrowia. Warto dostosować intensywność podejmowanego wysiłku do obecnego stanu zdrowia. Jeśli borykasz się z objawami takimi jak duszność, kaszel, czy ból kości i stawów, to warto zrezygnować z treningów interwałowych i treningów z dużym obciążeniem zewnętrznym. Zamiast tego podejmuj trening wytrzymałościowy o niskiej intensywności np. długie spacery lub trening uelastyczniający tkanki taki jak yoga.
Literatura
-
Ungprasert P., Ryu J.H., Matteson E.L., Clinical manifestations, diagnosis, and treatment of sarcoidosi,. Mayo Clin Proc Innov Qual Outcomes, 2019.
-
Kempisty A., Kuś J., Hypercalcemia and renal failure in the course of sarcoidosis-case report, Pneumonol Alergol Pol., 2012.
-
Gianella F., Hsia C.C., Sakhaee K, The role of vitamin D in sarcoidosis, Fac Rev., 2020.
- Thorburn, Alison N., Laurence Macia, and Charles R. Mackay. "Diet, metabolites, and “western-lifestyle” inflammatory diseases." Immunity 40.6 (2014): 833-842.